De psychologie van macht: hoe ontstaat machtsmisbruik door leiders?

De afgelopen periode is misbruik van macht door mensen die hiertoe in de positie waren veel in het nieuws geweest. Of het een leidinggevende, een politicus of een persoon is die zijn of haar status ontleend aan roem, geld of connecties, in alle gevallen gebruiken ze hun macht om een ander individu te benadelen door hen iets te laten doen, of iets niet te laten doen, tegen hun wil in. Wat is het effect van het hebben van macht, op mensen?

Belang en risico van macht

De wijze waarop aan een groep leiding wordt gegeven is bepalend voor het functioneren van de groep. Onze geschiedenis kent talloze voorbeelden waarin leiders groepen geholpen hebben richting te geven aan gewenste resultaten. In tijden van oorlog, hongersnood en andere crises hebben leiders groepsleden geholpen om hun acties met elkaar te coördineren, hun doelen vast te stellen en te prioriteren, en de doelen na te streven die het belangrijkst zijn voor het succes van de groep. De macht die leiders bezitten kan echter ook corrupt zijn (Kipnis, 1972). In plaats van hun macht te gebruiken voor het grotere goed, zijn sommige leiders geneigd hun macht ten gunste van zichzelf in te zetten.

Invloed van macht op mensen

Er zijn verschillende onderzoeken waaruit blijkt dat macht kan leiden tot negatief gedrag. Uit onderzoek blijkt dat mensen met macht zich vrijer voelen om gedrag in te zetten zonder rekening te houden met de omgeving (Kraus, Chen en Keltner, 2011). Macht zorgt ervoor dat mensen ontremd raken, waardoor de kans groter wordt dat ze handelen op basis van hun (soms zelfzuchtige) impulsen, in plaats van zorgvuldig na te denken over wat het beste is voor de groep. Het zelfingenomen gedrag van personen die macht bezitten hangt samen met gevoelens van legitimiteit en zelfbeheersing (Ashforth en Anand, 2003).

Personen met macht mensen zijn vaak slecht in staat het perspectief van anderen in te zien (Galinsky, 2006). In 2006 voerde Galinsky een studie uit om het effect van macht op deze vorm van empathie te onderzoeken. Deelnemers aan het onderzoek werd gevraagd de letter ‘E’ op hun voorhoofd te tekenen. De deelnemers die voorafgaand aan deze vraag beïnvloed waren met gevoelens van macht, tekenden de letter veelal in spiegelbeeld voor anderen. Galinsky beweert dat dit effect wordt veroorzaakt door de bijziendheid van de macht, waardoor het veel moeilijker is om de wereld voor te stellen vanuit het perspectief van iemand anders. De deelnemers tekenden de letter in spiegelbeeld, omdat ze zich niets aantrekken van het gezichtspunt van anderen.

Een ander effect van macht is dat mensen zich verheven voelen boven andere mensen (Magee en Smith, 2013). Dit wordt veroorzaakt doordat de afhankelijkheid in een werkrelatie tussen een leidinggevende en een werknemer niet evenredig is; als werknemer ben je meer afhankelijk van de goedkeuring van je baas dan andersom. Magee en Smith suggereren ook dat, doordat leiders abstracter denken dan medewerkers, ze meer gefocust zijn op het realiseren van doelen dan het ontwikkelen van relaties.

Bewonderd door anderen

Personen met macht worden door veel mensen bewonderd omwille van het feit dat ze machtig zijn. Leidinggevenden leren al snel dat hun positie hen in staat stelt om dingen voor elkaar te krijgen. Doordat feedback vanuit de omgeving vaak ontbreekt, bestaat de kans dat ze na verloop van tijd beginnen te geloven dat iedere keuze die ze maken de juiste is. Eventuele tegenstrijdige signalen doen ze af als ‘onbegrip’ en versterkt het geloof in hun eigen kwaliteiten (lees hierover meer in mijn artikel over het backfire effect. Teamleden worden vaak beïnvloed door de macht en positie van de leidinggevende waardoor groepsdenken kan ontstaan. Dit fenomeen belemmert reflectie op de keuzes die het team maakt en versterkt de polarisatie ten opzichte van andersdenkenden. Maar het hebben van macht heeft nog andere consequenties.

Het bezit van macht smaakt naar meer

Het verlangen naar macht weerspiegelt een fundamenteel menselijk motief, dat we delen met vele andere primatensoorten ( Sapolsky, 2005). Dientengevolge ervaren leiders vaak spanning: ze zijn belast met het nemen van beslissingen die de groep aangaan, maar veel leiders zijn ook zeer gemotiveerd om hun persoonlijke macht te beschermen of te verbeteren. Sommige leiders ervaren de macht die gepaard gaat met hun positie als dermate aantrekkelijk, dat de gedachte aan de mogelijkheid deze te verliezen hun aanzet tot gedrag dat gericht is op behoud van hun positie (Maner, 2015). Volgens Maner kan de wens om hun positie te behouden zo sterk zijn dat veel leiders bereid zijn om dubieus en onethisch gedrag in te zetten om hun positie te beschermen. Ze vergeten in deze omstandigheden het team- of organisatiebelang, en saboteren de cohesie van hun teams om hun eigen status als leider te beschermen. Zo worden talentvolle teamleden bijvoorbeeld genegeerd of niet betrokken bij belangrijke projecten, en wordt de communicatie en sociale binding tussen teamleden beperkt.

Kies leidinggevende die kan omgaan met nieuwe status

Bij het bepalen wie in een organisatie promotie krijgt, wordt vaak alleen rekening gehouden met factoren zoals potentieel, prestaties, vaardigheden, persoonlijkheidskenmerken en hoe goed deze passen bij de nieuwe functie. Wat echter vaak over het hoofd wordt gezien, zijn de sociaalpsychologische gevolgen van de promotie van een persoon op zijn gedrag. Met andere woorden, men zou een leider niet alleen moeten kiezen op basis van verworvenheden uit het verleden, maar ook rekening moeten houden met de mogelijke gevolgen van een statusverandering op zijn of haar gedrag.

Zelfreflectie voor aanstaande leidinggevenden

Voordat iemand een leidinggevende functie accepteert, moet deze persoon zich afvragen waarom hij of zij wil leidinggeven en wat het doel is van zijn of haar leiderschap? Deze vragen zijn eenvoudig te stellen, maar het beantwoorden hiervan kan een behoorlijke zoektocht zijn. Overigens is het ook waardevol deze vragen te beantwoorden als je al leidinggevende bent.