Veranderen is moeilijk. Niet veranderen is fataal.

Er is veel onderzoek gedaan naar effectieve manieren om bewuste gedragsverandering te realiseren. Een kenmerk van deze modellen is dat hierin slechts bepaalde aspecten van gedragsverandering worden onderzocht (bijvoorbeeld sociale of biologische invloeden). Het Transtheoretisch Model (Prochaska & DiClemente, 1983; Prochaska, DiClemente & Norcross, 1992) onderscheidt zich hiervan doordat het belangrijke inzichten van andere theorieën combineert tot een integrale theorie van verandering die kan worden toegepast op een verscheidenheid van gedrag in bevolkingsgroepen, organisaties, en instellingen. 

Verandering in Fasen

Onderzoek naar verandering heeft aangetoond dat mensen een aantal fasen doorlopen bij het aanpassen van hun gedrag. De doorlooptijd van een fase varieert per persoon, de inspanningen die nodig zijn om te verhuizen naar de volgende fase niet. Bepaalde principes en veranderingsprocessen werken in elke fase om bijvoorbeeld weerstand te verminderen, vooruitgang te vergemakkelijken, en terugval te voorkomen. Deze principes omvatten besluitvorming, self-efficacy (inschatting van de eigen competenties), en veranderingsprocessen. Omdat in het algemeen slechts een minderheid (minder dan 20%) van een populatie die risico’s loopt eenvoudig tot verandering te bewegen is, hebben veranderinspanningen die gericht zijn op het ondernemen van actie weinig effect. Begeleiding op basis van het Transtheoretische Model resulteert in een grotere deelname aan het veranderingsproces, omdat hiermee de gehele groep wordt aangezet tot het ondernemen van actie. 

‘Verandering’ impliceert verschijnselen die in de loop der tijd optreden; het is niet toevallig dat wij over een ‘veranderingsproces’ spreken. Toch werd in het onderzoek van Prochaska & DiClemente duidelijk dat geen van de leidende, op verandering gerichte theorieën, rekening hield met dit tijdsaspect. In de traditionele modellen werd gedragsverandering vaak opgevat als een gebeurtenis, zoals stoppen met roken, drinken, of te veel eten. Het Transtheoretisch Model beschrijft verandering als een proces dat zich ontvouwt in de tijd, waarbij vooruitgang door een reeks stappen wordt gerealiseerd. Hoewel de voortgang door de fasen van verandering lineair kan zijn, doorlopen personen de stadia vaak niet lineair, of vallen ze terug in een eerder doorlopen stadium.

De Fasen van Verandering

Het Transtheoretisch Model onderkent de volgende fasen van verandering:

De Pre-contemplatie Fase 
Mensen in de precontemplatie fase zijn niet van plan om in de nabije toekomst maatregelen te nemen, waarbij ‘de nabije toekomst’ meestal betrekking heeft op de komende zes maanden. Mensen kunnen in deze fase verkeren omdat ze bijvoorbeeld niet geïnformeerd zijn over de gevolgen van hun gedrag. Ook eerder mislukte pogingen tot verandering kan bij personen leiden tot ongeloof in het vermogen om te veranderen, met deze houding als gevolg. In andere op verandering gerichte theorieën worden deze personen als resistent, ongemotiveerd, of niet klaar voor hulp omschreven. Volgens het Transtheoretische model van verandering zijn de traditionele programma’s niet geschikt voor deze personen omdat ze niet ontworpen om zijn aan hun behoeften te voldoen.

De Contemplatie Fase
Contemplatie is de fase waarin mensen van plan zijn om te veranderen in de komende zes maanden. Ze zijn zich meer bewust van de voordelen van het veranderen, maar zich ook terdege bewust van de nadelen. In deze fase maken mensen de afweging tussen de kosten en baten van het veranderen wat tot uitstel van de verandering kan leiden.

De Voorbereidings Fase
In de voorbereidingsfase zijn mensen van plan om in de nabije toekomst actie te ondernemen. In deze fase wordt ‘de nabije toekomst’ gemeten als de volgende maand. In de regel hebben mensen in deze fase al enige actie ondernemen zoals het opstellen van een plan van aanpak, het raadplegen van een adviseur, of het overdenken van hun eigen vermogen invulling te geven aan de verandering.

De Actie Fase
Actie is de fase waarin mensen zichtbare aanpassingen in hun levensstijl doorvoeren. Omdat actie waarneembaar is, wordt het totale proces van gedragsverandering vaak gelijkgesteld aan de actie-fase. Volgens het Transtheoretische Model is actie echter slechts één van de vijf fasen van verandering. Anderzijds worden niet alle gedragsveranderingen gezien als actie in dit model. Zo werd bijvoorbeeld het verminderen van het aantal sigaretten dat iemand rookt, of omschakeling naar sigaretten die minder teer en nicotine bevatten, vroeger beschouwd als aanvaardbare acties. Volgens de inzichten van het Transtheoretische Model wordt in dit voorbeeld alleen geheelonthouding gezien als actie.

De Onderhoud Fase
In de onderhoud fase hebben mensen specifieke openlijke aanpassingen in hun levensstijl hebben gemaakt en zijn ze bezig om terugval te voorkomen. Mensen zijn minder geneigd in hun oude gedrag te vervallen, en krijgen steeds meer vertrouwen in hun eigen vermogen de verandering te kunnen vasthouden. Deze fase duurt tussen de zes maanden tot vijf jaar.

Inzichten voor Leidinggevenden en Managers

Hoewel het Transtheoretische Model is opgezet om vast te stellen op welke wijze gedragsverandering op het gebied van volksgezondheid kan worden gestimuleerd, kun je als leidinggevende veel leren van de inzichten over de fasen die mensen doorlopen in veranderingsprocessen. Als je de fasen herkent en erkent, kun je mensen op een effectievere manier helpen met verandering.